چهرهْ بد‌اندیشان (ادامه)

 تیزى: تندى، خشونت.

خورشید سوز: سوخته از تابش آفتاب.

بى‏خرى: یعنی ستوران از بی‌علفی از رفتن بازماندند، کنایه از امکان باز گشت نبودن.

بستن: کنایه از همنشین بودن. رفیق شدن.

جوع: گرسنگى.

جوع‌زار: یعنی گرسنگی شدید.

یَفِرُّ مِن أخِیه: گرفته از قرآن کریم است در وصف قیامت «یَوْمَ یَفِرُّ اَلْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ»: روزى که مى‏گریزد آدمى از برادرش.[1]

لوت: غذای چرب و شیرین.

دو تو:یعنی دو چندان و مکرر، دو برابر، بسیار.

کُلُّ سِرٍّ...: (مثلى است) هر راز که از دو تن بگذرد بپراکند. (دوستى من و تو داستانى است که بر هر سر بازارى هست).

تُرَّهات: جمع تُرَّهَه: یعنی سخنان بیهوده و نامربوط.

( 606) ولى اهل خانه در خانه را بستند خواجه از این کار متغیر شده و دیوانه گردید. ( 607) ولى وقت درشتى و تغیر هم نبود چه انسان وقتى بچاه افتاد تندى و خشونت چه سودى دارد. ( 608) خلاصه پنج شبانه روز درب خانه روستایى معطل شده شب سرما خورده و روز در آفتاب سوختند. ( 609) این توقف نه از غفلت بود و نه از نفهمى بلکه از روى اضطرار و بى‏آذوقگى بود که در آن جا ماندند. ( 610) معاشرت نیکان با لئیمان از اضطرار است آدم از اضطرار مردار مى‏خورد. ( 611) خواجه روستایى را دیده و سلام مى‏کرد مى‏گفت من فلانیم و اسمم فلان است‏. ( 612) او جواب مى‏داد هر که مى‏خواهى باش من چه مى‏دانم تو کیستى آدم خوبى یا بد. (- من روز و شب واله خداوندم و بهیچ وجه بتو و امثال تو توجهى ندارم‏. (- از خودى خود بى‏خبر بوده از هستى من سر مویى نشانه نیست‏. (- هوش من غیر از حق خبر ندارد در دل مؤمن جز خدا نمى‏گنجد. ( 613) خواجه گفت امروز با قیامت شبیه شده برادر از برادر مى‏گریزد. ( 614) من همانم که تو از سفره من غذاهاى لذیذ خوردى‏. ( 615) و فلان روز فلان متاع را براى تو خریدم مگر ما مدتى با هم نبودیم‏. (- تو مگر سالها مهمان من نبودى؟ و نیکى‏ها و احسانها از من ندیدى؟. ( 616) مردم همه دوستى ما را مى‏دانند و همه شنیده‏اند آخر اگر از گلوى کسى نعمت پائین برود باید رویش شرم داشته باشد. ( 617) روستایى گفت این ترهات چیست که مى‏گویى من نه تو را مى‏شناسم نه اسمت را مى‏دانم نه جاى تو را بلدم‏.

روستایی از پذیرفتن خواجه و فرزندانش سرباز می‌زند. روستایی از بد نیتی جواب سربالا می‏دهد و سرمی‌دواند. در نظر خواجه، گویی دنیا به سرآمده بود. اشاره دارد به آیه‏ سورهْ عبس: روزی که مرد از برادر و مادر و پدر گریزان است و هیچ کس جز خدا یار کسی نمی‏تواند باشد. مولانا به مثل معروف اشاره می‏کند که هر رازی که از میان دو تن یا از میان دو لب، بیرون آید، آن را همه می‏دانند. منظور این است که جز من و تو، دیگران هم خبر دارند که بارها تو مهمان من بوده‌ای.

نتیجه یی که مولانا از این داستان می گیرد این است که دیدار شهرى با روستایى و ناشناخته انگاشتن روستایى شهری را، رمز دوستى بیشتر مردم دنیاست که خود را دوست می نمایانند و چون بهره خویش گرفتند روى بر گردانند. شهرى روستایى را دوست خود مى‏پنداشت و از او چشم نیکى و دل جویى داشت. چون از او چنان جفا دید، بر وى سخت دشوار بود، لیکن کار از کارگذشته بود و جاى تدبیر نبود. این داستان به حقیقت رمز دوستى انسان با شیطان است. شیطان مى‏کوشد تا آدمى را گمراه کند و چون او را از راه به در برد گوید:« إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اَللَّهَ رَبِّ اَلْعالَمِینَ.»[2] آن که از خدا ببرد به دام شیطان افتد که:« وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ اَلرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»: کسى که از یاد رحمن رو گرداند بر او شیطانى مى‏گماریم که همراه اوست.[3]